बाल मनोविज्ञान र सिकाई

वेदहरी तिमिल्सिना

नानीबाबुको मन बुझेर गरिने शिक्षा, संसारमा हरेक व्यक्ति अद्वितीय हुन्छ, तर बालबालिकाहरूको संसार त झनै रंगीन र रहस्यमय हुन्छ। उनीहरूको सानो मनमा कस्ता विचारहरू खेल्छन्, उनीहरूले कसरी कुरा सिक्छन् र हुर्कन्छन् भन्ने बुझ्नु नै बाल मनोविज्ञान हो। यो एउटा यस्तो ऐना हो, जसले हामीलाई हाम्रा नानीबाबुको भित्री संसारलाई चिन्ने अवसर दिन्छ र, जब हामी उनीहरूको मनस्थिति बुझ्छौँ, तब मात्र उनीहरूलाई प्रभावकारी रूपमा सिकाउन सक्छौँ। हाम्रो समाजमा अझै पनि शिक्षा भन्नाले किताब र कक्षाकोठालाई मात्र बुझ्ने चलन छ। तर, बालबालिकाको लागि सिकाई भनेको त्योभन्दा धेरै फराकिलो कुरा हो। उनीहरूले हरेक दिन, हरेक क्षण केही न केही सिकिरहेका हुन्छन्– चाहे त्यो खेल्दा होस्, कुरा गर्दा होस् वा वरिपरिको संसारलाई नियाल्दा होस् बाल मनोविज्ञानले यही सिकाई प्रक्रियालाई वैज्ञानिक रूपमा अध्ययन गर्छ र हामीलाई बालबालिकाहरूलाई कसरी उनीहरूकै गतिमा र उनीहरूकै शैलीमा सिकाउन सकिन्छ भनेर सल्लाह दिन्छ।
नानीबाबुको विकासका चरणहरू
बालबालिकाको सिकाई प्रक्रिया उनीहरूको उमेरसँगै बदलिन्छ। शिशु अवस्थामा उनीहरू स्पर्श, आवाज र दृश्यावलोकनबाट सिक्छन् भने, अलि ठूला भएपछि उनीहरू प्रश्न सोधेर, कुरा गरेर र अनुकरण गरेर सिक्न थाल्छन्। प्रत्येक बच्चाको विकास गति फरक-फरक हुन्छ। कोही छिटो बोल्न सिक्छन् भने कोही हिँड्न। अभिभावक र शिक्षकले यो कुरा बुझ्नुपर्छ कि हरेक बच्चाको आफ्नै गति र आफ्नै क्षमता हुन्छ। उनीहरूलाई अरूसँग तुलना गर्नुभन्दा उनीहरूकै क्षमतालाई चिनेर अगाडि बढ्न प्रेरित गर्नुपर्छ।
उदाहरणका लागि, जीन पियाजे जस्ता प्रसिद्ध मनोवैज्ञानिकले बालबालिकाको संज्ञानात्मक (सोच्ने र बुझ्ने) विकासका विभिन्न चरणहरू बताएका छन्। यी चरणहरू बुझ्दा हामीले कुन उमेरका बच्चालाई कस्तो प्रकारको शैक्षिक सामग्री वा खेल उपयुक्त हुन्छ भनेर सजिलै पत्ता लगाउन सक्छौँ।
संवेदी-गामक अवस्था (जन्म देखि २ वर्ष ) : यस अवस्थामा बच्चाहरूले आफ्ना इन्द्रियहरू (सुँघ्ने, छुने, हेर्ने, सुन्ने, स्वाद लिने) र शारीरिक गतिविधिहरूबाट सिक्छन्। उनीहरू संसारलाई आफ्नै कार्यहरू मार्फत बुझ्ने प्रयास गर्छन्।
पूर्व–क्रियात्मक अवस्था (२ देखि ७ वर्ष ): यस अवस्थामा बच्चाहरूले प्रतीक, शब्द र चित्रहरू प्रयोग गर्न थाल्छन्। उनीहरूको कल्पना शक्ति बढ्छ, तर उनीहरू अझै पनि अरूको दृष्टिकोण बुझ्न गाह्रो मान्छन् र आत्मकेंद्रित हुन्छन्।
मूर्त-क्रियात्मक अवस्था (७ देखि ११ वर्ष): यस अवस्थामा बच्चाहरूले तार्किक रूपमा सोच्न थाल्छन्, तर मूर्त (देखिने, छुन सकिने) कुराहरूमा मात्र। उनीहरूले समस्या समाधान गर्न र अरूको दृष्टिकोण बुझ्न सक्छन्।
औपचारिक-क्रियात्मक अवस्था (११ वर्षभन्दा माथि): यस अवस्थामा किशोरकिशोरीहरूले अमूर्त अवधारणा, परिकल्पना र अनुमानका आधारमा पनि सोच्न थाल्छन्। उनीहरूले भविष्यका बारेमा योजना बनाउन र जटिल समस्याहरूको समाधान खोज्न सक्छन्। यी चरणहरू जान्दा हामीले उनीहरूलाई उनीहरूको क्षमता अनुसारको चुनौती दिन सक्छौँ र उनीहरूलाई अनावश्यक दबाबबाट जोगाउन सक्छौँ। खेलको माध्यमबाट सिकाईस् सबैभन्दा उत्तम तरिका बालबालिकाको लागि खेल भनेको सिकाईको सबैभन्दा शक्तिशाली माध्यम हो। खेलको माध्यमबाट उनीहरूले सामाजिक सीपहरू (साझेदारी, सहयोग), भावनात्मक सीपहरू (हारजित स्वीकार्ने), संज्ञानात्मक सीपहरू (समस्या समाधान, रचनात्मकता) र शारीरिक सीपहरू (दौड्ने, उफ्रने) सिक्छन्। जब बच्चा खेलिरहेको हुन्छ, उसले सिक्दैछु भन्ने महसुस गर्दैन, तर उसले धेरै कुरा सिकिरहेको हुन्छ।
अभिभावक र शिक्षकले बालबालिकालाई पर्याप्त खेल्ने अवसर दिनुपर्छ। यो सिर्फ मैदानमा दौडधुप गर्ने खेल मात्र होइन, ब्लकहरू जोड्ने, चित्र बनाउने, कथा सुनाउने, वा भूमिका खेल्ने (role-playing) जस्ता खेलहरू पनि उत्तिकै महत्त्वपूर्ण हुन्छन्। यी खेलहरूले उनीहरूको कल्पनाशीलता र रचनात्मकता लाई बढाउँछन्।
सकारात्मक प्रोत्साहन र सुरक्षित
वातावरणको महत्त्व: बालबालिकालाई सिक्नको लागि सकारात्मक प्रोत्साहन र सुरक्षित वातावरण अपरिहार्य हुन्छ। जब बच्चाले कुनै नयाँ कुरा सिक्ने प्रयास गर्छ, उसलाई सानो सफलतामा पनि प्रशंसा गर्नुपर्छ। यसले उसमा आत्मविश्वास बढ्छ र थप सिक्न प्रेरित गर्छ।स्याबास, तिमीले राम्रो गर्यौ कोसिस गर्दै गर, तिमी सफल हुन्छौ जस्ता शब्दहरूले बालबालिकाको मनमा ठूलो प्रभाव पार्छन्। गल्ती गर्दा गाली गर्नुभन्दा, के भयो र यसलाई अझै कसरी सुधार्न सकिन्छ भनेर सोध्ने बानी बसाल्नुपर्छ। यसले उनीहरूलाई गल्तीबाट सिक्न र समस्या समाधान गर्न प्रोत्साहन दिन्छ। कक्षाकोठामा वा घरमा यस्तो वातावरण बनाउनुपर्छ जहाँ बच्चाले आफू सुरक्षित महसुस गरोस्, आफ्ना कुरा निर्धक्क राख्न सकोस् र प्रश्न सोध्न नडराओस्।
अभिभावक र शिक्षकको भूमिका
अभिभावक र शिक्षकले बालबालिकाको सिकाई प्रक्रियामा सहयोगी को भूमिका खेल्नुपर्छ, न कि नियन्त्रकको। उनीहरूले बालबालिकाको रुचि र क्षमतालाई चिन्नुपर्छ र त्यसै अनुसार सिकाईका अवसरहरू प्रदान गर्नुपर्छ।

उत्सुकता जगाउने: बच्चाहरूमा नयाँ कुरा सिक्ने उत्सुकता जगाउन विभिन्न प्रश्न सोध्ने, नयाँ अनुभवहरू प्रदान गर्ने र रोचक सामग्रीहरू देखाउने गर्नुपर्छ।

सिकाईलाई व्यवहारिक बनाउने: किताबमा लेखेका कुराहरूलाई वास्तविक जीवनसँग जोडेर सिकाउँदा बच्चाहरूले छिटो बुझ्छन्। जस्तै, गणित सिकाउँदा बजारमा सामान किनेको वा पैसा गनेको उदाहरण दिन सकिन्छ।

प्रविधिको सही प्रयोग: आजको जमानामा प्रविधिको प्रयोगबाट बच्न सकिँदैन। तर, बालबालिकालाई प्रविधिको सही र रचनात्मक प्रयोग गर्न सिकाउनुपर्छ। शैक्षिक खेलहरू,वृत्तचित्रहरू र रचनात्मक एपहरू सिकाईका लागि उपयोगी हुन सक्छन्।

भावनात्मक विकासमा ध्यान दिने: बाल मनोविज्ञानले भावनात्मक विकासलाई पनि उत्तिकै महत्त्व दिन्छ। बच्चाहरूलाई आफ्ना भावनाहरू व्यक्त गर्न सिकाउनुपर्छ, अरूको भावना बुझ्न प्रेरित गर्नुपर्छ र सह–अनुभूति (empathy) को विकास गराउनुपर्छ। यसले उनीहरूलाई भविष्यमा सफल र सन्तुलित जीवन जिउन मद्दत गर्छ।

नियमित संवाद: बच्चाहरूसँग नियमित रूपमा कुरा गर्ने, उनीहरूको दिनचर्याबारे सोध्ने र उनीहरूका समस्या सुन्ने बानी बसाल्नुपर्छ। यसले अभिभावक र बच्चाबीचको सम्बन्ध सुदृढ बनाउँछ र बच्चाले आफूलाई महत्त्वपूर्ण महसुस गर्छ।
अन्त्यमा, बाल मनोविज्ञान र सिकाई एक अर्काका परिपूरक हुन्। जब हामीले बालबालिकाको मनस्थिति, उनीहरूको आवश्यकता र उनीहरूको विकासका चरणहरूलाई बुझ्छौँ, तब मात्र हामीले उनीहरूलाई वास्तविक अर्थमा सक्षम, जिम्मेवार र खुसी व्यक्ति बन्न मद्दत गर्न सक्छौँ। शिक्षाको उद्देश्य सिर्फ ज्ञान दिनु मात्र होइन, उनीहरूलाई जीवन जिउने कला सिकाउनु र उनीहरूको चौतर्फी विकास गर्नु पनि हो। आउनुहोस्, हाम्रा नानीबाबुको मन बुझौँ र उनीहरूलाई उनीहरूकै तरिकाले सिक्ने अवसर दिँदै उज्ज्वल भविष्यको बाटोमा डोऱ्याऔँ । अस्तु। तिमिल्सिना जनप्रिय बहुमुखि क्याम्पस पोखरामा आमसञ्चार तथा पत्रकारिता अध्यापन गर्नु हुन्छ ।