वेदहरी तिमिल्सिना
बालबालिका, अर्थात् साना नानीबाबुहरू, घरका वास्तविक खुसी हुन्। उनीहरूको चञ्चलता, निश्छलता र असीमित ऊर्जाले घरलाई जीवन्त बनाउँछ। हरेक बच्चामा नयाँ कुरा सिक्ने र संसारलाई बुझ्ने अद्भुत उत्साह हुन्छ। बाल्यकाल जीवनको सबैभन्दा सुनौलो समय हो, जहाँ चिन्ता होइन, केवल खुसी र खेलको राज हुन्छ। उनीहरूको चकचके बानी, दौडने, उफ्रने, प्रश्न सोध्ने वा कहिलेकाहीँ सानो Mischief गर्ने कुराले घरमा रौनक ल्याउँछ। यो चकचकपन उनीहरूको स्वाभाविक विकासको हिस्सा हो, जसले उनीहरूलाई संसार अन्वेषण गर्न मद्दत गर्छ।
बालबालिकाको डिजिटल उपकरणप्रतिको उत्साहः
आजकलका बालबालिकामा डिजिटल उपकरण प्रति अतुलनीय उत्साह देखिन्छ। स्मार्टफोन, ट्याब्लेट वा कम्प्युटर देख्नेबित्तिकै उनीहरूको अनुहारमा एक प्रकारको चमक आउँछ। उनीहरू सहजै स्क्रिन स्वाइप गर्न, गेम खेल्न, कार्टुन हेर्न वा शैक्षिक एपहरू चलाउन सिक्छन्। यो उत्साह केवल मनोरञ्जनमा मात्र सीमित छैनस डिजिटल उपकरणहरूले उनीहरूलाई नयाँ कुरा सिक्न, रचनात्मक हुन र विश्वसँग जोडिन पनि मद्दत गरिरहेका छन्। उनीहरूले यसलाई खेलको मैदानझैँ उत्सुकतापूर्वक प्रयोग गर्छन्, जहाँ हरेक क्लिकमा नयाँ खोजको सम्भावना हुन्छ। आजको डिजिटल युगमा सामाजिक सञ्जाल हाम्रो जीवनको अभिन्न अंग बनिसकेको छ, र यसको प्रभाव बालबालिकामा पनि उत्तिकै गहिरो छ। एकातर्फ, यसले ज्ञानको विशाल भण्डार, सञ्चारको सहजता र मनोरञ्जनको असीमित स्रोत प्रदान गर्दछ भने अर्कोतर्फ, यसका केही नकारात्मक पक्षहरू पनि छन् जसले बालबालिकाको शारीरिक, मानसिक र सामाजिक विकासमा असर पार्न सक्छन्। यस लेखमा हामी सामाजिक सञ्जाल बालबालिकाका लागि कति उपयोगी छ, यसको महत्त्व र आवश्यकताका साथै यसका चुनौतीहरूका बारेमा पनि चर्चा गर्नेछौँ।
सामाजिक सञ्जालको परिचयः
सामाजिक सञ्जाल भन्नाले इन्टरनेटमा आधारित ती प्लेटफर्महरूलाई बुझिन्छ जहाँ प्रयोगकर्ताहरूले एक(आपसमा जोडिन, सूचना आदानप्रदान गर्न, सामग्री साझेदारी गर्न र विभिन्न गतिविधिहरूमा संलग्न हुन सक्छन्। फेसबुक, इन्स्टाग्राम, टिकटक, युट्युब, एक्स ( ट्विटर) जस्ता प्लेटफर्महरू बालबालिका र किशोरकिशोरीहरूमाझ निकै लोकप्रिय छन्। यी प्लेटफर्महरूले बालबालिकालाई नयाँ कुरा सिक्न, साथीहरूसँग जोडिन र रचनात्मकता प्रदर्शन गर्न अवसर प्रदान गर्छन्। यद्यपि, उनीहरूका लागि यसको प्रयोग कति सुरक्षित र उपयोगी छ भन्ने कुरा अभिभावक र समाजका लागि महत्त्वपूर्ण चासोको विषय बनेको छ।
बालबालिकाका लागि सामाजिक सञ्जालका सकारात्मक पक्षहरूः
सामाजिक सञ्जालको सही प्रयोगले बालबालिकाको सर्वाङ्गीण विकासमा महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्न सक्छ। यसका केही प्रमुख महत्त्वहरू यस प्रकार छन ः
शैक्षिक अवसरस् सामाजिक सञ्जालले बालबालिकालाई विश्वभरका जानकारी र शैक्षिक सामग्रीमा पहुँच प्रदान गर्दछ। युट्युबमा रहेका शैक्षिक भिडियोहरू, अनलाइन ट्युटोरियलहरू र विभिन्न ज्ञानवर्धक समूहहरूले उनीहरूको सिकाइलाई अझ प्रभावकारी बनाउन सक्छन्। उनीहरूले विभिन्न विषयहरूमा अनुसन्धान गर्न, नयाँ कौशल सिक्न र आफ्नो ज्ञानको दायरा फराकिलो बनाउन सक्छन्।
सञ्चार र सामाजिकीकरणस् सामाजिक सञ्जालले बालबालिकालाई आफ्ना साथीभाइ र परिवारका सदस्यहरूसँग जोडिन मद्दत गर्छ, विशेषगरी जब उनीहरू भौगोलिक रूपमा टाढा हुन्छन्। यसले उनीहरूलाई सामाजिक सम्बन्ध सुदृढ गर्न, समूह कार्यमा संलग्न हुन र विभिन्न सांस्कृतिक पृष्ठभूमिका मानिसहरूसँग अन्तर्क्रिया गर्न प्रोत्साहन दिन्छ। यसबाट उनीहरूको सामाजिक कौशल विकास हुन सक्छ।
रचनात्मकता र आत्म–अभिव्यक्तिस् धेरै सामाजिक सञ्जाल प्लेटफर्महरूले बालबालिकालाई आफ्नो रचनात्मकता प्रदर्शन गर्ने अवसर दिन्छन्। भिडियो बनाउने, कलाकृतिहरू साझेदारी गर्ने, लेखनमा संलग्न हुने वा संगीत सिर्जना गर्ने जस्ता गतिविधिहरू मार्फत उनीहरूले आफ्नो प्रतिभालाई उजागर गर्न सक्छन्। यसले उनीहरूको आत्मविश्वास बढाउनुका साथै आत्म–अभिव्यक्तिको माध्यम बन्न सक्छ।
विश्वव्यापी चेतनास् सामाजिक सञ्जालले बालबालिकालाई विश्वका विभिन्न घटनाक्रम, सामाजिक मुद्दाहरू र विविधताका बारेमा जानकारी दिन्छ। यसले उनीहरूलाई विश्वव्यापी नागरिकको रूपमा सोच्न र विभिन्न संस्कृति तथा दृष्टिकोणहरूलाई बुझ्न मद्दत गर्छ।
मनोरञ्जनस् शैक्षिक र सामाजिक महत्त्वका अतिरिक्त, सामाजिक सञ्जाल मनोरञ्जनको महत्त्वपूर्ण स्रोत पनि हो। खेलहरू, भिडियोहरू र अन्य सामग्रीहरूले बालबालिकाको फुर्सदको समयलाई रमाइलो बनाउन सक्छन्।
सामाजिक सञ्जालका अनगिन्ती फाइदाहरू भए पनि, यसको प्रयोग आवश्यकताभन्दा बढी वा अनुचित रूपमा गरिएमा बालबालिकाका लागि हानिकारक हुन सक्छ। यसलाई सुरक्षित र सन्तुलित बनाउन निम्न कुराहरू आवश्यक छन् ः
अभिभावकीय निगरानी र मार्गदर्शनः अभिभावकहरूले आफ्ना बालबालिकाले कुन प्लेटफर्म प्रयोग गरिरहेका छन्, कोसँग कुराकानी गरिरहेका छन् र कस्ता सामग्री हेरिरहेका छन् भन्ने कुराको जानकारी राख्नुपर्छ। उनीहरूलाई अनलाइन सुरक्षा, गोपनीयता र साइबरबुलिङ का बारेमा सिकाउनु आवश्यक छ।
समय व्यवस्थापनः सामाजिक सञ्जालमा धेरै समय बिताउँदा बालबालिकाको पढाइ, शारीरिक गतिविधि र निद्रामा नकारात्मक असर पर्न सक्छ। यसका लागि अभिभावकले सामाजिक सञ्जाल प्रयोगको लागि निश्चित समयतालिका तोक्नुपर्छ र त्यसको पालना गर्न प्रोत्साहन गर्नुपर्छ।
डिजिटल साक्षरताः बालबालिकालाई डिजिटल साक्षर बनाउनु आजको आवश्यकता हो। उनीहरूलाई अनलाइनमा सत्य र झुटो जानकारी छुट्याउन, अञ्जान व्यक्तिहरूसँग कुराकानी नगर्न र आफ्नो व्यक्तिगत जानकारी गोप्य राख्न सिकाउनुपर्छ।
साइबरबुलिङबारे चेतनाः सामाजिक सञ्जालमा साइबरबुलिङ एउटा गम्भीर समस्या हो। साइबरबुलिङ भन्नाले इन्टरनेट वा अन्य डिजिटल प्रविधिहरूको प्रयोग गरी कसैलाई धम्काउने, दुर्व्यवहार गर्ने, लाजमर्दो बनाउने वा हानि पुर्याउने कार्यलाई बुझिन्छ। यो परम्परागत धम्की (बुलिङ) जस्तै हो, तर यसमा प्रविधिको प्रयोग गरिन्छ र यसले पीडितलाई चौबीसै घण्टा, जहाँसुकै पनि असर गर्न सक्छ। यसका विभिन्न रूपहरू हुन सक्छन्, जस्तै
धम्की वा त्रास फैलाउने सन्देशहरू पठाउनु।
झूटो हल्ला फैलाउनु।
व्यक्तिगत जानकारी सार्वजनिक गर्नु।
नक्कली प्रोफाइल बनाएर हैरान गर्नु।
अपमानजनक टिप्पणी वा फोटो पोस्ट गर्नु।
सामाजिक बहिष्कार गर्नु।
साइबरबुलिङले पीडितको मानसिक स्वास्थ्यमा गहिरो नकारात्मक असर पार्न सक्छ, जसले गर्दा चिन्ता, डिप्रेसन, एक्लोपन र कहिलेकाहीँ आत्महत्याको सोच पनि आउन सक्छ। यसबाट बच्नका लागि सामाजिक सञ्जाल प्रयोग गर्दा सचेत रहनु र यस्ता गतिविधिहरू देख्दा रिपोर्ट गर्नु महत्त्वपूर्ण हुन्छ। बालबालिकालाई यस्ता घटनाबाट कसरी बच्ने, यदि यस्तो भएमा कसलाई जानकारी गराउने र अरूलाई बुलिङ नगर्न सिकाउनु आवश्यक छ।
व्यक्तिगत गोपनीयताको सम्मानस् बालबालिकालाई आफ्नो व्यक्तिगत जानकारी तस्वीर, (ठेगाना, फोन नम्बर) अनलाइनमा कसैसँग पनि साझेदारी नगर्न सिकाउनु पर्छ। उनीहरूलाई गोपनीयता सेटिङहरू प्रयोग गर्न र आफ्नो प्रोफाइललाई सुरक्षित राख्न सिकाउनु पर्छ।
वास्तविक जीवन र अनलाइन जीवनबीच सन्तुलनस् बालबालिकालाई वास्तविक जीवनका सम्बन्धहरू र गतिविधिहरूको महत्त्वबारे बुझाउनु पर्छ। सामाजिक सञ्जालको अत्यधिक प्रयोगले वास्तविक जीवनका सामाजिकीकरण, खेलकुद र पारिवारिक सम्बन्धमा कमी नआओस् भन्ने कुरामा ध्यान दिनुपर्छ।
निष्कर्ष
निष्कर्षमा भन्नुपर्दा, सामाजिक सञ्जाल बालबालिकाका लागि दुईधारे तरवार जस्तै हो। यसले उनीहरूलाई ज्ञान, सञ्चार र मनोरञ्जनका अनगिन्ती अवसरहरू प्रदान गर्छ भने अर्कोतर्फ, यसको अनुचित प्रयोगले मानसिक स्वास्थ्य समस्या, साइबरबुलिङ र सुरक्षा जोखिम निम्त्याउन सक्छ। यसैले, सामाजिक सञ्जालको महत्त्वलाई स्वीकार गर्दै, यसको सुरक्षित, सन्तुलित र विवेकपूर्ण प्रयोगका लागि अभिभावक, विद्यालय र समाजले संयुक्त रूपमा पहल गर्नुपर्छ। बालबालिकालाई डिजिटल दुनियाँका फाइदाहरू लिन र चुनौतीहरूबाट बच्नका लागि सही मार्गदर्शन र चेतना प्रदान गर्नु आजको प्रमुख आवश्यकता हो। अस्तु।
(तिमिल्सिना जनप्रिय बहुमुखि क्याम्पस पोखरामा आमसञ्चार तथा पत्रकारिता अध्यापन गर्नु हुन्छ)।
